انواع گره ها در فرش ایرانی در مناطق مختلف بافت از شیوه های گوناگون برای بافت فرش استفاده می شود. این تنوع در انواع گره گذاری نیز رایج است و هر منطقه با توجه به سابقه ی بافت و شیوه ی مورد استفاده خود از نوعی گره خاص استفاده می نمایند.

گره، ریشه، ایلمک، ایلمه، خفت، گند، پیچه، کله همه اینها یک منظور را استفاده می کنند و آن خامه یا پرزی است که در حول محور چله های زیر و رو (یکی از زیر و یکی از رو) گره میخورد و با پهلوی هم قرار دادن آنها، نقش و نگار قالی نمایان شده و قالی به خود شکل می گیرد.

تراکم گره ها و ظرافت آنها نمایانگر میزان مرغوبیت و کیفیت فرش است. بدین معنی که هر چه تعداد گره ها زیادتر و در اصطلاح فرشبافی هر چه پرتر باشد کیفیت آن بالاتر خواهد بود.

انواع گره ها در قالی بافی:

1. گره های ترکی:

گره ای که خامه فرش بدور دو تار زیر و رو گره می خورد. که چند نوع می باشد:

• گره ممتاز.
• گره معمولی ترکی که به گره خوابیده یا گره استاندارد مشهور است.
• گره برعکس یا گره برجسته که نوعی گره ترکی می باشد. 

2. گره فارسی:

گره ای که خامه فرش بدور یک تار گره خورده و از پشت تار بعدی بیرون میاد که برحسب جهت بر دو نوع است:

• گره فارسی چپ به راست
• راست به چپ

3. گره های تقلبی: همانطور از اسمش پیداست نوعی تقلب به شمار میاد و اصلا گره ای وجود ندارد. دوام گره ترکی و فارسی را ندارد و ارزش فرش را پایین میاورد چون چگالی فرش را تغییر می دهد. و شامل:

• گره کمانشیب
• گره تقلبی یو شکل یا بی گره بافی
• جفتی بافی

4. گره های هنری: گره هایی هستند که برای فرشهای تابلویی بکار میرود و برحسب نیاز در موارد متفاوت انواع گوناگونی دارد و بکار می رود. و عبارتند از:

• گره هنری تک تار یا پیچشی
• گره اسپانیولی
• گره آویز
• گره قرضی
• گره مضاعف
• گره دو رنگ
• گره سنه
• گره برعکس
• گره مغلوب

به طور کلی در قالیبافی ایران دو نوع گره متداول است:

۱ـ گره ترکی (پیشینه تاریخی)

۲- گره فارسی

 برای انتخاب وجه تسمیه قیورد و سنه، دلایل کافی در دست نیست، زیرا گرچه قصبه قیورد سابقه ای طولانی در قالیبافی دارد، اما این نمی تواند دلیل کافی برای انتساب گره ترکی به این قصبه باشد.

چون قالیها و قالیچه های مناطق مختلفی مثل شیروان، گنجه، قره باغ، قفقاز، تبریز، هریس و همدان و انواع مختلف دستبافتهای عشایر فارس، با این گره بافته می شوند و نیز دلیل قاطعی در دست نیست که این گره اولین بار در قیورد بافته شده باشد. بنابراین، چون این نوع گره در مناطق ترک به کار برده می شود، اگر آن را تنها گره ترکی بنامیم منطقی تر خواهد بود.

انواع گره در فرش ایرانی در مناطق مختلف بافت از شیوه های گوناگون برای بافت فرش استفاده می شود.

یا سنه گره ای است که به وسیله قالیبافان ایرانی هژاد و قالیبافان فارسی زبان مانند اراک، مشهد، بیرجند، کرمان، اصفهان، نائین، کاشان و قم به کار می رود، قالی های سنه (سنندج) برخلاف تصور مانند کلیه قالیچه های کردباف، با گره ترکی بافته می شود.

بنابراین کلمه «سنه» برای گره فارسی اسمی بی مسمی و انتخابی نامعقول است و تنها می توان بر این باور بود که سیر تاریخ و وقوع حوادث و جریانهای تاریخی و مهاجرت اقوام به دیگر نقاط مسائلی را فراهم می آورد که به تبع آن استفاده کنندگان از هر یک از دو گره مورد بحث، در مقاطی مجزا از گروه دیگر قرار گرفتند.

• طرز عمل گره ترکی:

این گره روی دو تار رو و زیر به کار می رود. بدین ترتیب که بافنده خامه یا پرز، را در دست چپ گرفته و به صورت عمود یا خط مستقیم بر روی تارهای رو و زیر قرار می دهد. هر یک از دو سر خامه به پشت یکی از تارها رفته پس از پیچیدن به دور آنها از بین دو تار بیرون آمده به طرف بافنده کشیده می شود.

این نوع گره که ترکی (متقارن) نامیده می شود بیشتر به کمک قلاب انجام می گیرد و نسبت به سایر بافتها محکمتر است. گره ترکی در ترکیه و آذربایجان و همدان و دیگر نقاط ترک نشین به کار می رود، ولی در سطح جهانی کمتر مورد استفاده است.

این گره با استفاده از قلاب تبریزی بدین صورت انجام می شود که ابتدا یک جفت چله زیر و رو را به کمک قلاب جلو کشیده، بخشی از خامه موردنظر را در دست چپ گرفته یک سر خامه را به کمک قلاب بین دو چله برده و آن را از پشت تار اول بیرون آورده از روی دو تار عبور می دهیم، آنگاه آن را پشت تار دوم برده و سپس سر خامه را از بین دو تار مجدداً بیرون می آوریم و هر دو سر را با هم بطرف پایین می کشیم و اضافه آنرا با لبه تیز قلاب قطع می کنیم.

بافندگان زبده به نحوی عمل می کنند که از یک سمت نیاز به بریدن سرپرز دیگر گره نباشد و تقریباً پرز به اندازه مورد نیاز بیرون آمده و فقط قسمت بلند آنها بریده می شود. ضمناً باید دقت شود که در موقع جلو کشیدن دو سر گره اندازه آنها یکسان باشد و یکی کوتاهتر و دیگری بلندتر نباشد.

▪ حالات فرعی: (متقارن ۲ ـ متقارن ۳) حالتهای فرعی متناسب با میزان کشش و ضخامت پود ضخیم در تغییر است.

پس از بافت یک رج و عبور پود ضخیم از روی ردیف گره ها، برحسب میزان ضخامت و کشش پود، گره ها در دو حالت قرار می گیرند. عبور ود ضخیم سبب می شود که تار زیر به طرف پایین و پشت فرش و تار رو به طرف سطح قالب و رو به بافنده رانده شده، در نتیجه تارهای زیر و رو در دو سطح متفاوت نسبت به پشت و روی قالی قرار می گیرد (رجوع کنید به شیوه های بافت لول و تخت در بخش پودها).

بر حسب آنکه خامه دوران یافته به دور تار سمت راست در موضعی پایین تر و یا بالاتر نسبت به تار سمت چپ قرار گیرد، نوع گره به ترتیب به متقارن نوع دوم و در حالت عکس به گره متقارن نوع سوم موسوم خواهد شد.

• طرز عمل (سنه) یا نامتقارن یا گره میان دررفته

در این نوع گره خامه یا پرز گره تنها به دور یک تار پیچیده و سر دیگر آن از پشت تار دومی آزاد می گذرد. بدین طریق که بافنده ابتدا مقداری از خامه (نخ پشمی) را از توپک جدا کرده در حالی که چاقوی فارسی بافت را بدست راست دارد با دو انگشت سبابه و میانی دست چپ سرخامه جدا شده را نگه می دارد.

سپس به وسیله سرانگشت سبابه دست راست یک جفت چله (زیر و رو) را جلو آورده و ضمن اینکه حدود ۲ سانتیمتر خامه از بین انگشتان دست چپ بیرون آمده، آنرا از پشت چله اول رد نموده و پس از خم کردن سر آن، خامه را از روی چله دوم به سمت پشت آن عبور داده و از ما بین ۲ تار به سمت روی فرش جلو کشیده و کاملاً پایین می آورد.

این کار با انگشت میانی و سبابه دست راست صورت می گیرد، سپس بوسیله لبه کاردک سرنخ اضافی را می برند. گره فارسی را گره نامتقارن نیز می نامند، زیرا گره بطور متقارن به دور هر دو تار پیچیده نمی شود و تنها بدور یک تار پیچیده می شود.

▪ حالات فرعی ۲: گره نامتقارن بر دو نوع است: اگر خامه به دور تار راست پیچیده و از پشت تار چپ بیرون آمده باشد آن را گره نامتقارن راست و اگر خامه دور تار چپ پیچیده از پشت تار راست بیرون آمده باشد آن را گره نامتقارن چپ می گوییم.

همانطور که در مورد گره ترکی نیز بیان شد، پس از عبور پود ضخیم و به هنگامی که بر اثر کشش پود، تارهای سمت راست و یا چپ در موضعی عقب یا جلو نسبت به یکدیگر و یا پایین و بالا نسبت به پشت روی قالی قرار می گیرند دو حالت مدنظر است: اگر گره دوران یافته به دور تار سمت راست، در موضعی پایین تر از دنباله خودش که از پشت تار سمت چپ گذشته قرار گیرد گره نامتقارن نوع سوم نامیده می شود، و اگر عکش این حالت باشد به آن نامتقارن نوع چهارم می گویند.

• گره جفتی (تقلبی)

در پاره ای موارد به جای اینکه پرز خامه تنها به دور یک تار بپیچد، گاهی چهار تا شش تار را دربرمی گیرد. به این نوع گره، گره جفتی ایلمه و یا گره تقلبی می گویند.

از تصاویر دو نوع گره اصلی می شود استنباط کرد که تغییرات جزئی در این دو گره را نمی توان به صورت انواع مختلف آن تلقی کرد، چه روش گره زدن یکی است، فقط به جای آنکه گره ها به دو رشته تار بسته شود به چهار رشته اتصال می یابد. بستن این نوع گره مخصوص کسانی است که به مرغوبیت فرش نمی اندیشند و قصد دارند در مدتی کوتاه کار بافت فرش را تمام کنند.

یعنی به جای دو گره تنها یک گره به کار می برند و به این ترتیب به کیفیت فرش زیان وارد آورده و کمیت آنرا به نصف تقلیل می دهند.  در نتیجه جنسی که بدین سان تهیه می شود نصف تراکم لازمه را خواهد داشت و مقاومت آن کم خواهد بود و خیلی زود ساییده و فرسوده می شود.

تشخیص این موضوع در قالیهای ریزباف قبل از گذرانیدن پود مشکل است و پس از گذرانیدن آن تقریباً غیرممکن خواهد بود و تنها با لمس کردن قالی این موضوع را می توان فهمید؛ چون در قالی یا قالیچه ای که در بافت آن تعداد زیادی از گره ها به جای بسته شدن به دو تار به چهار تار بسته شود تراکم تارها و وزن قالی کمتر می شود و این خود از دوام آن به میزان قابل ملاحظه ای می کاهد.

گره جفتی گاه تنها در مرکز فرش استفاده می شود و این از چشم خریدارانی که اغلب کنار فرش را مدنظر قرار می دهند دور است. بعضی بافندگان دیگر گره جفتی را در زمینه و بخشهایی از قالی که خالی از نقشهای ظریف است، به کار می برند. کاربرد گره جفتی در بخشهایی که دارای نقشهای ریز و ظریف است، سبب می شود نقش ها درهم رفته، از جلوه لازمه بی بهره شوند.

• بافت گره کمانشی (بی گره بافی)

نوع دیگری از بافت فرش است که اصطلاحاً بافت بدون گره کمانشی (کمانه شیب) نامیده می شود. بدین نحو که نخ بعد از اینکه دور چله گردش کرد، بدون اینکه گره بخورد بر روی رج محکم شده همچنان رها می شود و در نهایت با پایین آوردن کمان (نیره به اصطلاح کاشانیها و کوجی به اصطلاح ترک زبانان) و تغییر چله چیزی شبیه گره حاصل می شود و بر روی رج محکم شده همچنان رها می شود.

گره بافت کمانشی گرچه از پشت فرش قابل تشخیص نیست اما به راحتی می توان آن را از پشت فرش کشید. فرشهایی که با این طریقه بافته می شوند، قبل از کهنه شدن از بین می روند.

▪ گره تک تاری:

گره تک تاری همان طوری که از نامش پیداست تنها بر روی یک تار انجام می گیرد. در بسیاری موارد در بافت قالیهای ظریف و بخصوص تصویری برای اجرای کامل نقطه ها و خطوط ظریف نظیر اجزای چشم، گره تنها بر روی یک تار اعمال می شود.

گره تک تاری می تواند، در مواردی که یکی از تارهای چله پاره شده باشد تا بافت بخشی از قالی و رسیدن دوباره تار پاره شده به همتای خود بالاجبار مورد استفاده قرار گیرد.

▪ گره آویز گره ای:

گره ای است که از مجموع چهار گره تشکیل می شود ولی بجای یک گره بکار می رود و با استفاده از آن کار بافت طرحهای تصویری بویژه «صورت» در فرشهای درشت بافت امکان پذیر می شود.